{Osm; Kıyası-ı batıl) 

Bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamaların tamamına  safsata denir.  Safsatalar,   ilk anda geçerli ve ikna edici gibi  gözüken ancak yakından  bakıldığında   kendilerini ele veren sahte argümanlardır.

 Günümüz Türkçe’sinde  safsata   kelimesi   kusurlu akıl yürütme  anlamını kaybetmiş,  yanlış inanç  manasında kullanılır olmuştur.   Oysa, safsata,  insanın muhakeme yetisinin yanlış  yönde kullanımıdır ve çoğu kez  önyargı,  eksik bilgi, batıl inançlar,  duygusallık,  yersiz göndermeler,   acelecilik,  özensizlik, genelleme,  duygu sömürüsü,   Türkçe’yi kötü kullanma   gibi sebeplerden kaynaklanır.  

  Safsatalar  biçimsel   (formal, suri)  ya da   serbest  (informal) olurlar.    

Bir argümanın yapısından kaynaklanan,  bir argümanı teknik olarak geçersiz kılan hatalardır.   Bir argümanın teknik olarak  geçersiz olması,  sonucunun öncüllerini izlememesi anlamındadır.  Yukarda da  değindiğimiz gibi, Biçimsel Safsatalarda  mesele, sonucun doğru veya yanlış olması değil,  çıkarsamanın  doğru öncüllere dayanmamasıdır.    Aşağıdaki ilk örneğimiz,  Yanlış ve Geçersiz bir argüman olarak, Biçimsel Safsata’dır:  Çünkü,  ilk öncülü yanlıştır ve bu yanlış öncül  Sokrat’ın yeşil olması gerektiği  gibi lâf ola beri gele bir  sonuç  doğurmuştur.

Bazı insanlar yeşildir.

Sokrat bir insandır.

Sokrat yeşildir.

Öbür taraftan,  ikinci örnekte varılan “Sokrat ölümlüdür” sonucu, doğrudur ama  bu da  tesadüfen doğrudur.  Birinci öncülün yanlış olması, bu argümanı da  Doğru ve Geçersiz, yani Biçimsel Safsata sınıfına koyar.

Bazı insanlar ölümlüdür.

Sokrat bir insandır.

Sokrat ölümlüdür.  

Bir kez daha vurgulayalım:  Yukarıdaki  argümanlarda  çıkarımların geçersiz  olmalarının nedeni  öncüllerin birinin doğru, diğerinin  yanlış olmasından kaynaklanmaktadır.  Bu nedenle, sonuç tesadüfen doğru veya yanlış olabilir.  Aşağıdaki örnekte biçimsel safsatayı inceleyelim. 

             Şahsen ben, demokrasiyi bir türlü sevemiyordum. “İnancımın demokrasiye ihtiyaç duyacağına” inanmıyordum. Demokrasi yokken, biz, üç kıt’aya 7 denize hâkimdik. Şimdi emperyalistlerin kölesi durumuna düşmüştük

             (Hüseyin Üzmez, 9.10.2000, Akit)

             Demokrasi yokken, biz, üç kıt’aya 7 denize hâkimdik. (öncül)

             Şimdi emperyalistlerin kölesi durumuna düşmüştük.(öncül)

                   Sonuç:  Demokrasi,  ülkeleri  emperyalistlerin kölesi  durumuna düşürür.. 

                   Geçerli  ama  yanlış 

Ortaya konan öncüllerden  bu çıkarım ve sonuç geçerli olmasına rağmen öncüllerin yanlışlığı nedeniyle yanlış bir argüman.  

Şunu da söyleyelim ki, Biçimsel Safsatalar pek ilginç olmadıkları gibi, matematik formüllerine benzeyen  sembollere indirgendirilebildiklerinden eğlenceli de değildirler.  

            Gelelim  Serbest Safsatalar’a.   Serbest  Safsatalar,  çoğu  zaman  gerçekten de  eğlencelidirler.  Zaman zaman anlamsız hatta düzeysiz olmalarına karşın, sonuçları itibariyle insanı  hiç olmayacak  inançlara ve durumlara götürebilirler.  Masum muhataplarını hayatta kötü seçimler yapmaya hatta şiddete yönlendirebilirler. Eğer bir politikacı adayı iseniz,  geleceğiniz için  yapacağınız en iyi yatırım  bu kitapçıktaki safsataları hatmetmek  ve mümkün olduğunca sık kullanmaktır.  Ama  politikacı değil de, politikacı muhatabı olacaksanız,  Serbest  Safsatalara ilişkin  farkındalığınızı  bu defa  kolay kandırılmamak için kullanmak durumundasınız.   Her ne kadar güncel örnekler gazetelerden alınmışsa da, gazeteci olmak için safsata yapmayı biliyor olmak da  gerekli değildir.

Biçimsel Safsatalar argümanın şekli,  Serbest Safsatalar ise anlamı ile uğraşırlar.   Serbest Safsatalar, kullanılan Türkçe’deki belirsizlik, kelime veya gramerin yanlış kullanımı, bir fikrin veya olayın yanlış ifadesi,  bir tahminin vurgulanması, yanlış anlama, konu dışına çıkma gibi kusurlar  nedeniyle ortaya  çıkar.  Söylediğimiz gibi,  çoğu zaman komik, aptal  hatta  saygısızdırlar.   Batıl inançların temelinde de  safsatanın bu cinsi   yatar.

Doğru bir muhakeme için ifadenin açık olması gerekir. Oysa Serbest  Safsatalarda  ifadeler  anlaşılır gibi  değillerdir.  İleriki örneklerde göreceğiniz gibi  Serbest  Safsatalar kullanılan Türkçe’nin anlamı ile uğraşırlar.  Şunu da belirtelim:  Serbest Safsatanın İngilizce karşılığı olan “informal fallacy”nin  informal  kelimesi kalitesiz, adi, gelişigüzel, uygun olmayan manasında değildir,  Biçimsel Safsatalar gibi  argümanın şekli (mazrufu) yerine  anlamı  (zarfı)  ile meşgul olunduğunu  anlatır.  

Türkçe’deki  Serbest  Safsataların tamamlanmış bir listesi  yoktur. Bununla beraber,  biz,  günlük hayatta  yaygın olarak  karşılaştığımız  50  Serbest Safsata türünü   şöyle  sıraladık.